Nga prof. dr. Muaz Agushi
Në vitin 2023 do të jemi dëshmitarë të një sërë procesesh interesante ushtarake dhe politike në mbarë botën, por me siguri mund të themi se zgjedhjet më të rëndësishme të këtij viti do të jenë zgjedhjet presidenciale dhe parlamentare të 14 Majit 2023 në Turqi.
Ky vit shënon 100 vjetorin e themelimit të Republikës së Turqisë dhe zgjedhjet pritet të shfaqen si një lloj referendumi; një pikë kthese që do të përcaktojë se cila do të jetë e ardhmja e vendit me 85 milionë banorë në perspektivën afatshkurtër dhe afatgjatë.
Këto zgjedhje mund të rezultojnë të jenë më të rëndësishmet dhe më dramatiket në historinë e Republikës së Turqisë. Qytetarët turq do të duhet të zgjedhin jo vetëm midis qeverisë aktuale konservatore, të centralizuar dhe një opozite të larmishme, relativisht të decentralizuar, por edhe të vendosin se çfarë forme qeverisjeje do të ketë Turqia.
Këto zgjedhje përkojnë me një Turqi që përballet me sfida të shumta ekonomike dhe ky faktor mund të ketë një ndikim të rëndësishëm në rezultatet e zgjedhjeve. Ndër pengesat janë inflacioni i lartë, zhvlerësimi i lirës turke dhe rritja e papunësisë, problem me migrantet, pasojat e termetit, polarizimi shoqerore, etj.
Vendimin që do të marrin turqit nuk do të reflektojë vetëm se kush do të udhëheqë vendin, por edhe rrugën që do të ndjekë Turqia, pasi është një aktor kyç gjeopolitik për shkak të vendndodhjes dhe veprimeve të saj, por edhe si një anëtare e NATO-s dhe G-20.
Sistemi politik i Turqisë
Politika e Turqisë zhvillohet në kuadrin e një republike kushtetuese dhe një sistemi presidencial. Sistemi politik i Turqisë bazohet në ndarjen e pushteteve, ku pushteti ekzekutiv ushtrohet nga Presidenti, i cili shërben si kreu i shtetit dhe kreu i qeverisë së vendit, kurse pushteti legjislativ i është dhënë Asamblesë së Madhe Kombëtare (parlamentit), ndërsa gjyqësori është i pavarur nga ekzekutivi dhe legjislativi.
Ndryshimet e mëdha kushtetuese u miratuan nga Asambleja Kombëtare më 21 janar 2017 dhe u aprovuan me referendum më 16 prill 2017. Këto reforma, shfuqizuan pozitën e Kryeministrit dhe caktuan Presidentin si kreun e shtetit dhe të qeverisë, duke transformuar në mënyrë efektive Turqinë nga një sistem parlamentar në atë presidencial.
Zgjedhjet parlamentare
Sistemi zgjedhor i Turqisë ndryshon për zgjedhjet e përgjithshme, presidenciale dhe lokale që zhvillohen në Turqi çdo pesë vjet. Sistemi zgjedhor i Turqisë është një sistem i përzier, një kombinim i përfaqësimit proporcional dhe votimit të shumicës.
Turqia ka qenë një demokraci shumëpartiake që nga viti 1950 (zyrtarisht që nga viti 1945), me zgjedhjet e para demokratike të mbajtura më 14 maj 1950 që çoi në fundin e sundimit njëpartiak të vendosur në vitin 1923.
Sistemi aktual zgjedhor për zgjedhjen e anëtarëve të Parlamentit (Asambleja e Madhe Kombëtare) ka një prag zgjedhor prej 7% të votave në mbarë vendin ose partitë të bashkohen me një aleancë që e arrin këtë përqindje, sipas ligjit zgjedhor të ndryshuar vitin e kaluar. Ky rregull inkurajon partitë e vogla të konkurrojnë si pjesë e aleancave elektorale për të kapërcyer pragun e lartë elektoral. Anëtarët e Asamblesë së Madhe Kombëtare të Turqisë zgjidhen përmes sistemit të përfaqësimit proporcional në listën partiake në 87 zona zgjedhore, me metodën D’Hondt. Për qëllime të zgjedhjeve legjislative, 77 nga 81 provincat e Turqisë shërbejnë si një qark i vetëm. Për shkak të popullatës së tyre të madhe, provincat e Bursës dhe Izmirit ndahen në dy rrethe, ndërsa provincat e Ankarasë dhe Stambollit ndahen secila në tre.
Presidenti Recep Tayyip Erdoğan duke përdorur autoritetin e tij ka vendosur që zgjedhjet e dyfishta, presidenciale dhe parlamentare të mbahen më 14 maj 2023. Më shumë se 60 milionë votues në Turqi dhe rreth 3.5 milionë votues jashtë vendit janë regjistruar për të hedhur votat e tyre. Në 87 zona zgjedhore në Turqi dhe në 156 qarqe zgjedhore dhe pika votimi anembanë globit, do të zgjedhin 600 deputetë në Asamblenë e Madhe Kombëtare të Turqisë për një mandat pesë-vjeçar, duke formuar Parlamentin e 28-të të vendit.
Ndryshe nga zgjedhjet presidenciale, të cilat shpejt u shëndrruan në një garë të ngushtë midis Presidentit Recep Tayyip Erdoğan dhe liderit kryesor të opozitës, Kemal Kılıçdaroğlu, garat parlamentare janë më të paparashikueshme në këtë pikë.
Koalicionet parazgjedhore
Njëzet e gjashtë parti po konkurrojnë në zgjedhjet parlamentare të këtij viti, megjithëse gjysma e tyre i janë bashkuar koalicioneve të ndryshme zgjedhore, përkatësisht; ” Aleanca Popullore “, ” Aleanca Kombëtare “,”Punë dhe Liri” “Ata”, dhe “Unioni i Forcave Socialiste”.
Aleanca Popullore (Cumhur İttifakı), në pushtet, aktualisht e udhëhequr nga Presidenti Erdogan, përbëhet nga Partia për Drejtësi dhe Zhvillim (AKP), partia ultra-nacionaliste Turke Partia e Veprimit Nacional Nacionalist (MHP), Partia e Unitetit të Madh (BBP), partia Islamike Partia e Mirëqenies së Re (YRP) dhe Partia e Kauzës së Lirë (HÜDA-PAR), dhe, çuditërisht, Partia e Majtë Demokratike (DSP), një fraksion skajor i qendrës së majtë që dikur ishte anëtari kryesor në një qeveri të koalicionit të mëparshëm (1999-2002).
Aleanca Kombëtare apo Tavolina gjashtese Tabela e Gjashtë (Millet İttifakı /Altılı Masa) e opozitës është gjithashtu një koalicion i larmishëm gjashtëpartiak, që përfaqëson pothuajse të gjithë spektrin politik nga Partia Popullore Republikane e qendrës së majtë (CHP) dhe Partia e Mirë parti e moderuar turke nacionaliste (İYİ) deri te katër parti të vogla të krahut të djathtë, duke përfshirë dy partitë me taban islamist të themeluara nga ish ministrat e AKP-së, Partia e Ardhmërisë (GP) dhe Partia për Demokraci dhe Drejtësi (DEVA), dhe Partia Demokratike (PD) dhe Partinë e Lumturisë (SAADET).
Aleanca e majtë e Punës dhe Lirisë (Emek ve Özgürlük İttifakı), e udhëhequr nga Partia Demokratike e Popullit pro kurde (HDP) e cila do të garojë në këto zgjedhje nën ombrellën e Partisë së Majtë të Gjelbër, është aleanca e dytë e madhe e opozitës. Kjo aleancë përfshin gjashtë parti të tjera të vogla të majta, Partia e Punëtorëve (TİP), Partia e Punës (EMEP), Partia e Lëvizjes Laburiste (EHP), Partia Liria Sociale (TÖP) dhe Federata e Asambleve Socialiste (SMF). Qëllimi i Aleancës është “barazia, liria, vëllazëria, paqja dhe demokracia për shoqërinë turke”.
Aleanca Paraardhës (Ata İttifakı), është një aleancë e krahut të djathtë djathtist e udhëhequr nga Sinan Ogan, një akademik me rrënjë turke azerbajxhaniane, është një aleancë e profilit të ulët në krahasim me dy blloqet e tjera politike kryesore e formuar në mars 2023, e që është një bllok prej katër partish, Partia e Fitores, Partia e Drejtësisë, Partia Vendi im dhe Partia e Aleancës Turke e njohur për qëndrimet e tyre nacionaliste.
Unioni i Forcave Socialiste (Sosyalist Güç Birliği) u formua nga Partia e Majtë (SOL), Partia Komuniste e Turqisë (TKP), Lëvizja Komuniste e Turqisë (TKH) dhe Lëvizja Revolucionare (DH). Ajo u krijua në gusht 2022.
Zgjedhjet presidenciale
Qytetarët turk zgjedhin presidentin e tyre veçmas nga parlamenti. Presidenti zgjidhet drejtpërdrejt nga populli për një mandat pesë-vjeçar duke përdorur sistemin zgjedhor mazhoritar me dy raunde. Në zgjedhjet e vitit 2018, presidenti aktual Recep Tayyip Erdoğan (AKP) fitoi presidencën në një raund të vetëm me 52.6% të votave. Votat e mbetur u ndanë kryesisht midis Muharrem İnce (CHP, 8.4%), Selahhatin Demirtaş (HDP, 8.4%) dhe Meral Akşener (Partia e Mirë, 7.3%).
Sipas Këshillit të Lartë Zgjedhor të Turqisë (YSK) për zgjedhjet e 11-ta presidenciale, përvec presidentit aktual Rexhep Tajip Erdogan, i cili është kandidat i “Aleancës Popullore”, dhe Kemal Kiliçdaroglu, kandidati i “Aleanca Kombëtare”, lideri i Partisë Atdheu (Memleket), Muharrem İnce dhe kandidati i Aleancës ATA të ekstremit të djathtë, Sinan Oğan, janë kandidatë në listën që konkurrojnë në garën presidenciale, pasi kanë mundur të mbledhin më shumë se 100,000 nënshkrime. Megjithatë, Muharrem Ince, kreu i Partisë Atdheu (Memleket) dhe ish kandidati i CHP-së në zgjedhjet presidencial të vitit 2018 u tërhoq nga gara vetëm tre ditë para zgjedhjeve të së dielës nën presionin për financat dhe jetën e tij personale. Sipas studimit në terren, gara kryesore në zgjedhjet e 11-ta presidenciale është midis Rexhep Tajip Erdogan, presidentit aktual të Republikës së Turqisë dhe Kemal Kiliçdaroglu. Ndërsa djathisti/nacionalisti Sinan Ogan, i cili është ndarë nga Koalicioni i Kombit në këto zgjedhje garon si kandidat i koalicionit ATA. Është e qartë se ka pak shanse për të fituar zgjedhjet, por pjesëmarrja e tij mund të zvogëlojë votat e Kemal Kiliçdaroglusë.
Sa i përket votave të popullatës kurde, e cila përbën rreth një të pestën e popullsisë 85 milionëshe të Turqisë e që prej kohësh ndihen të margjinalizuar në politikën turke, mund të kenë rol vendimtar në zgjedhjet e majit. Meqë gara pritet të jetë e ngushtë, ata mund t’i rrisin numrat e nevojshëm, për t’i siguruar epërsi njërës palë. Kandidatët e Partisë Demokratike të Popullit (HDP), që është parti kurde e që konkurron nën ombrellën e Partisë së Majtë të Gjelbër, nuk është pjesë e aleancës kryesore të opozitës, por e kundërshton fuqishëm Erdoganin dhe ndryshe nga zgjedhjet e mëparshme ka deklaruar hapur mbështetjen për ofertën presidenciale të Kemal Kilicdaroglu. Ndërsa nga ana tjetër presidenti Erdogan historikisht ka arritur të ruajë votën e tij në zonat me mbizotërim kurd dhe në këto zgjedhje ka mbështetjen e partisë konservatore kurde HUDAPAR (Partia e Kauzës së Lirë).
Për presidentin e Turqisë, Recep Tayyip Erdoğan, këto zgjedhjet kanë një rëndësi të madhe historike pasi përballet me një opozitë të rreshtuar pas Kemal Kılıçdaroğlu, me nofkën “Gandhi turk”, i cili po “premton ndryshime të mëdha”, e nëse Erdogan do të humbiste, është e vështirë të dihet se nga do të kthehej vendi.
Me 14 maj, votuesit turq përballen me një zgjedhje të ashpër midis dy kandidatëve kryesorë që ofrojnë vizione drastike të ndryshme për vendin, një zgjedhje që ka implikime të rënda jo vetëm për të ardhmen e demokracisë turke, por edhe për disa nga çështjet më urgjente globale.
